Is veiligheid een recht?

In de Embassy of Safety bekijken de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, Aanjaagteam Ondermijning, de Politie, Taskforce-RIEC Brabant-Zeeland en Dutch Design Foundation hoe ontwerpers kunnen bijdragen aan actuele veiligheidsvraagstukken, door zich te concentreren op onderzoek en experiment.

Is veiligheid een recht?

We proberen vooral een veilige samenleving te creëren door middel van beleid, wetten, regels en protocollen. We zien veiligheid als een recht. Een recht dat we kunnen claimen bij bedrijven en uitvoerende overheden, waar een strikte taakverdeling en hiërarchische structuren van toepassing zijn. We gebruiken modellen die gebaseerd zijn op analyses van objectief gemeten cijfers. En om ons recht op veiligheid in de toekomst te garanderen, denken we vaak in termen van technologische toepassingen die gegevens genereren en keuzes maken op basis van algoritmen. Maar is dat alles wat er is? In deze systematische wereld vaveiligheid lijken we de menselijke factor uit het oog te zijn verloren.

Hans Boutellier, hoogleraar Safety and Resilience en wetenschappelijk directeur van het Verwey-Jonker Instituut, een NGO die onderzoek doet naar maatschappelijke vraagstukken, is dé expert op het gebied van veiligheid in Nederland. Hij is dit jaar door de Embassy of Safety ingeschakeld om na te denken over hoe we daar verder mee om moeten gaan. Want als we ons veilig voelen, zijn we dat meestal niet, zo zegt hij.

Dus, is veiligheid een recht? Hans: “Dat is een heel ingewikkelde vraag, want wat is veiligheid uiteindelijk? Wanneer ben je veilig? Het is eigenlijk een concept zonder einde. Dus meestal laten we onze gevoelens bepalen of we ons veilig voelen, maar het is moeilijk te definiëren wanneer het echt veilig is. Wat belangrijk is, omdat het veiligheidsprobleem gemakkelijk kan worden gebruikt en misbruikt om politieke redenen.”

Cybercriminaliteit, polarisatie en georganiseerde misdaad

Hans heeft gemerkt dat de traditionele vorm van criminaliteit – inbraak of autodiefstal en al dit soort misdrijven – concreet wordt teruggedrongen. “Maar tegelijkertijd zijn er op dit moment drie nieuwe veiligheidskwesties aan de orde gekomen. De eerste is rond sociale spanningen: polarisatie en dergelijke. De tweede is cybercriminaliteit. De derde is de georganiseerde misdaad. En als je het over georganiseerde misdaad hebt, dan gaat het vooral over de drugsindustrie.”

De georganiseerde misdaad speelt een grote rol in het ondermijnen van het vermogen van overheden om de rechtsstaat te handhaven. En het probleem is niet alleen de misdaad zelf, maar dat het, omdat het ondergronds is, heel moeilijk is om precies te weten wat er aan de hand is, en wanneer de zaken precies onveilig zijn geworden.

Hans: “We hebben de havens, een zeer goede internetinfrastructuur, prima wegen en open grenzen: allemaal heel goed voor de handel. Dus ook voor de drugshandel en dus ook voor de productie ervan. Bovendien, en dat is essentieel, bestaat er een grote morele onduidelijkheid over de drugsproblematiek.”

In Nederland is het illegaal om harddrugs als XTC, cocaïne of heroïne te maken of te verkopen, maar het is niet illegaal om ze te gebruiken. “Er is dus echt een vreemde situatie: je verbiedt iets dat je toestaat. Het is belangrijk omdat juist dat ervoor zorgt dat burgers zich afvragen wat het probleem nu eigenlijk is.”

Tabo Goudswaard is de curator van de Embassy of Safety, en hij wil onze veranderende relatie met veiligheid laten zien door gebruik te maken van ontwerpers. “Ik denk dat de toegevoegde waarde van ontwerpers in deze complexe situatie ligt in het feit dat zij in staat zijn om een nieuwe mogelijke toekomst in te vullen. Ontwerpers beginnen graag met het besef dat alles wat we in de maatschappij georganiseerd hebben, gebaseerd is op afspraken. En ze beseffen in principe dat je die afspraken kunt kneden. Ze zijn vloeibaar. Je kunt nieuwe systemen en nieuwe relaties creëren. Ontwerpers worden opgeleid om creatief te zijn, komen met nieuwe ideeën en kunnen een nieuwe mogelijke toekomst voor zich zien.”

Hans denkt dat we een maatschappelijk debat nodig hebben over wat we met drugs moeten doen. “We weten het echt niet. Laten we daar dus over praten met beleidsmakers, maar ook met mensen die van die dansfeesten organiseren of die drugs gebruiken of verkopen, en mensen die dit om medische redenen gebruiken. Op dit moment verlamt het feit dat we niet weten wat we met drugs moeten doen ons handelen.”

Een van de projecten die tijdens de Dutch Design Week op de Embassy of Safety te zien zal zijn, heet “We slikken het niet langer”. Het is bedoeld om onze dubbelzinnigheid uit te dagen en licht te werpen op wat er achter die pil zit die je op een avond in al je onschuld op een feestje zou kunnen nemen. En het is ontwikkeld door de politie. VR brengt de bezoekers midden in een lab voor synthetische drugs. Het neemt veel van de romantiek weg van het high worden, en brengt de gebruiker een beetje dichter bij wat er achter de schermen gebeurt om die pil te maken.

Jij kiest: een rode of een blauwe pil

In het VR-lab kunnen bezoekers kiezen tussen een rode en een blauwe pil. Tabo: “Als je voor de rode pil kiest, kies je voor de waarheid, dan laten ze je de realiteit zien. En dat is echt een afschuwelijke kijk op drugsgerelateerde misdrijven. Het draagt bij aan dit culturele debat over wat we willen met dit element van onze samenleving. Hoe kunnen we vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid aan deze kwesties werken? Iedereen heeft een rol binnen deze keten van activiteiten.”

Burgers moeten meer betrokken worden bij veiligheid. Hans: “Het is een kostbaar goed. Het is belangrijk voor mensen omdat ze niet zonder veiligheid kunnen leven. En tegelijkertijd is er altijd de mogelijkheid om het concept te misbruiken om te proberen omstandigheden te krijgen die we niet willen.”

Tabo: “De ambassade richt zich vooral op het bedenken van nieuwe relaties tussen alle belanghebbenden en hoe we samen kunnen werken aan een veilige samenleving vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid, vanuit een intrinsieke motivatie.

Wat als veiligheid ertoe doet...?

What If Lab heeft drie projecten geselecteerd die op het podium staan in een pop-up What if Lab tijdens Dutch Design Week 2019.

• De gemeente Haarlem wil weten hoe ze fraude kan voorkomen. “Hoe kunnen we onze inwoners veerkrachtig maken?”
• RIEC Limburg wil weten hoe we onze perceptie en ons gedrag ten opzichte van sekswerkers fundamenteel veranderen, zodat we het ‘uiteindelijk’ een stuk moeilijker maken voor mensenhandelaren om hun geld te verdienen door mensen uit te buiten.
• De gemeente Maastricht wil dat er informatie en kennis wordt gegenereerd voor de datagestuurde detectie van ondermijning, ongeacht de meldingsbereidheid van professionals en bewoners.

Designers voor de politie

Tabo verbond zeven politieagenten met zeven social designers, om te zien hoe zij de menselijke kant van het politiewerk zichtbaarder konden maken. In Rotterdam ontwikkelde hij een Social Design Politie project, waarbij Wilco, een van de zeven wijkagenten in het project, is gekoppeld aan Manon, een social designer die in het gebied woont. En wat ze deden was heel eenvoudig. Ze hingen een waslijn met Wilco’s uniform op bij een bushalte, op een plein met veel voetgangersverkeer. Het was een vreemd gezicht, maar wel een dat voorbijgangers in gesprek bracht. En dat, zegt Manon, was precies de bedoeling.

“Het veranderde mijn perspectief op verschillende manieren”, zegt Tabo. “Ik zag wat het betekent om een uniform te dragen, dus hoe mensen naar je kijken en op een andere manier met je praten, maar ook dat mensen echt iets willen doen als het op veiligheid aankomt, terwijl je in het begin misschien denkt dat de bewoners gewoon de politie willen bellen en het hen willen laten afhandelen. Je ziet dat ze echt willen helpen, ze hebben alleen maar het gereedschap nodig.”

Het veranderde niet alleen de manier waarop bewoners naar politieagenten keken, het veranderde ook de manier waarop Wilco zijn werk benadert. “Ik denk dat het belangrijkste is dat een politieagent altijd direct wil reageren als hij iets hoort. Hij wil het probleem oplossen. En nu met social design is het meer als oké, haal goed adem en luister eerst maar eens naar iemand – de oplossing komt later.”

Burgemeester meets designer

Vijf burgemeesters, elk samen met een senior designer, hebben het de afgelopen maanden aangedurfd om een ‘wicked’ veiligheidsprobleem aan te pakken. Het doel is tweeledig: een veiligheidsvraagstuk in de gemeente vanuit een ‘ontwerpperspectief’ bekijken én een eerste resultaat opleveren: mogelijke toekomstscenario’s, een prototype, een nieuw concept of aanpak. Dat is waar de 5 wicked problems over gaan:

• Hoe kunnen we de sociale zekerheid in de wijken verhogen? (Tilburg)
• Hoe doorbreken we de verleiding van de criminele carrière voor jongeren? (Breda)
• Hoe visualiseren we tekenen van ondermijning? (Gilze Rijen)
• Als je tot laat in de nacht uitgaat, is er vaak een verandering in de sfeer op een bepaald moment. Kunnen we vroegtijdig ingrijpen? (Zoetermeer)
• Hoe kunnen we voorkomen dat een ‘niet-ingezetenenregistratie’ wordt misbruikt om woningfraude en arbeidsuitbuiting te vergemakkelijken? (Zaanstad)

De World Design Embassies zijn een programma van Dutch Design Foundation en werken het hele jaar door met partners en betrokkenen om te kijken naar de rol die design kan spelen bij het ontwikkelen van nieuwe perspectieven en concrete oplossingen voor de uitdagingen waar we als samenleving in een snel veranderende wereld voor staan.

De ambassades zijn ook onderdeel van Dutch Design Week, als de wereld naar Eindhoven komt om innovatie te ontdekken door de ogen van ontwerpers, design thinking en design skills. Op Dutch Design Week nemen de ambassades een tastbare vorm aan – in tentoonstellingen, lezingen, discussies en workshops – zodat ideeën, expertise en inzichten kunnen worden gedeeld, met experts maar ook met het grote publiek.